Кеңес үкіметінің қауіпсіздік күштері оларды қатты басып тастап, сол оқиғаның қатысушылары қуғын-сүргінге ұшырады: 8,5 мың адам ұсталды, 900-ге жуық адам әкімшілік жауапкершілікке тартылды, ал 99-і сотталды. Әр түрлі баға бойынша, 170-ке дейін адам қайтыс болып, 2 мыңға жуығы зардап шеккені әбден мүмкін.

36 жыл бұрын не болғанын, адамдардың не себепті алаңға шыққанын және бәрі қалай аяқталғанын қысқаша айтып бермекпіз.

1. 1986 жылы 16 желтоқсанда 1960-шы жылдардан бастап Қазақ КСР-ін басқарған Дінмұхамед Қонаевтың орнына Геннадий Колбин Мемлекет басшы болып тағайындалды. Бұған дейін ол Ресейдегі Ульяновск облыстық комитетін басқарды.

1986 жылы 11 желтоқсанда Қонаевтың қатысуынсыз КОКП ОК Саяси Бюросының отырысы өтіп, оны зейнетке жіберу туралы шешім қабылданды. Отставка туралы мәселе 16 желтоқсанда ҚазКСР КП ОК Пленумында шешілді. Пленум небәрі 18 минутқа созылды, осы уақыт ішінде Қонаевты отставкаға жіберіп, оның орнына Колбин тағайындады. 

2. Халық наразылығының басты себебінің бірі тағайындауға дейін Колбиннің Қазақстанда тұрмағаны және жұмыс істемегені болды.

Желтоқсан оқиғаларына қарамастан Колбин Қазақстан КП ОК бірінші хатшысы лауазымында қалды және бұл орында үш жыл тұрды. 1989 жылы оның орнына келесі 30 жыл бойы Мемлекет басшысы болған Нұрсұлтан Назарбаев келді.

3. 17 желтоқсан күні таңертең Алматыдағы Брежнев алаңында (қазіргі Республика алаңы) адамдар, негізінен студенттер мен жастар жинала бастады. Олар Колбиннің тағайындалуына қарсы болып, мынадай ұранмен шықты: «Әр халыққа өзінің көшбасшысы керек!», «Лениннің идеялары жасасын!» және тағы басқалар.

Ресми есептерге сәйкес, басында алаңда жүзден аса адам болған, бірақ біртіндеп олардың саны көбейіп, мыңға жетті. 17-18 желтоқсан күндері нақты қанша адам шыққаны әлі белгісіз, бірақ әртүрлі есептер бойынша тек ұсталғандар саны шамамен 8,5 мың.

4. Оқиғаға қатысушылардың естеліктері бойынша, көптеген адамдар алаңға жақындамақ болған кезден ұсталып әкетілді. Сарбаздар, әскерилер мен полицейлер көтерілісті басуға тартылды, Мәскеуден, тіпті, «десант» келді. Бұл Горбачев билігі кезінде наразылық білдірушілерге қарсы әскерлерді алғаш рет шығаруы болды.

Бастапқыда бейбіт митинг болды. Біз ұрандап, өз пікірімізді айттық. Содан кейін полицейлер, сосын армия келді. Бізді ұрып-соғып, алып кете бастады, қысқаша қырғын басталды. Олар кім қыз, кім жігіт екенін ажыратудан қалды. Бәрімізді теуіп, сапер күрегімен ұрды. Су атқыш атылып, сол жерде мұз болдық. Мүмкін емес нәрселер болды. 
Желтоқсан қатысушысы Самат Тергембаев естеліктерінен, АЛЖИР мұражайы, Медиазона

5. Желтоқсан оқиғалары кезінде қаза тапқандар мен зардап шеккендердің нақты саны туралы дерек әлі жоқ. Ресми мәліметтерге сәйкес, наразылықтар барысында екі адам қаза тапты: көтеріліске қатысушы Ербол Сыпатаев пен Сергей Савицкий. Ол полицияға көмек көрсету үшін жасақшылар құрамына кірді.

Әр түрлі деректер бойынша, 170-ке жуық адам қайтыс болып, 2 мыңға жуығы зардап шеккен болуы мүмкін. 8,5 мың адам ұсталды, 900-ге жуығы әкімшілік жауапкершілікке тартылды, 99 адам әртүрлі мерзімге бас бостандығынан айырылды, ал 600-ге жуығы жоғары оқу орындарынан және жұмыстан шығарылды.

Көшеде «Лениннің идеялары жасасын!» — деп ұрандаған Бекбосынов А. А. екі жылға, «Әр халыққа өз көшбасшысы керек!» — деп жүрген Әуезов Ж. бес жылға, «Ешқандай ұлтқа артықшылық жоқ!» — деген Бисенбаев Е. жеті жылға бас бостандығынан айырылды.
Мұхтар Шахановтың «Ақиқат пен өтірік» сөзінен

6. 20 жастағы Қайрат Рысқұлбеков ең жоғары жаза — өлім жазасына кесілді. Үкімде оның қатысуымен 9 көлік өртеніп, тағы 152-сі зақымдалған, 326 милиционер мен 196 әскери қызметкер жараланған деп мәлімдеді.

Кейін жазаны 20 жылға бас бостандығынан айырумен ауыстырды, бірақ Рысқұлбеков түрмеге жіберу кезінде белгісіз жағдайларда қайтыс болды. Ресми нұсқа бойынша, ол өзіне қол жұмсаған. 1992 жылы қайтыс болғаннан кейін Рысқұлбеков толық ақталды, ал 1996 жылы оған «Халық Қаһарманы» атағы берілді.

7. Кеңес өкіметі бастапқыда наразылықтарды «ұлтшылдылық» деп атады, онымен қоса демонстранттардың мас және есірткіге тәуелді екендігі айтылды. Алайда, бұл ақпарат ақыры расталмады.

1989 жылы ҚазКСР Жоғарғы Кеңесі Президиумының желтоқсан оқиғаларына байланысты мән-жайларды зерттеу жөніндегі Комиссиясы құрылды. Жазушы Мұхтар Шаханов төраға болып тағайындалды. Комиссия оқиғаларды әділ бағалауды және әділетсіз сотталғандарды ақтауды талап етті:

Қазақ жастарының Алматыда 1986 жылы желтоқсанда айтқылары келгені ұлтшылдылық емес және бастапқыда құқыққа қайшы сипатта болған жоқ. Жастардың наразылығының тікелей себебі республика мен партия бұқарасының орталық тарапынан ашық түрде халық пікірін елемеуі болды, (...) халықтың өсіп келе жатқан өзіндік сана-сезімін бағаламауы.

8. Наразылықты басу КГБ мен ІІМ «Боран-1986» атты арнайы жедел жоспары бойынша жүргізілді.

Ол кезде бұл үшін заңнамалық база болмаса да, арнайы құралдарды пайдалану қарастырылған. Әскери прокуратура желтоқсан оқиғасынан кейін 700-ден астам әскери жауынгерлік патрондарды, сигналдық зымырандарды және басқа да арнайы құралдарды пайдалану фактісі бойынша сауалнама жүргізді. 29 томды материалдар республика прокуратурасына берілді, онда олар 3 жылдан астам уақыт бойы жасырылды. Республика прокуратурасы жасыруға тырысқан материалдардан Комиссия қызметтік иттер мен сапер күректерін қолдану фактілерін анықтаған.
Мұхтар Шахановтың «Ақиқат пен өтірік» сөзінен

9. Нұрсұлтан Назарбаев 1986 жылғы оқиғаларға деген көзқарасын бірнеше рет өзгерткен.

1987 жыл: «...экстремистік көзқарастағы жастар өткен жылдың желтоқсан айында әлі көп нәрсені білмейтін, арандатушылық қауесеттер мен ұрандарға иммунитеті жоқ, студенттерді өзіне тартып алды».

1990 жыл: «қандай қайғылы оқиғалар? Нағыз бұзақылық 18-інде болды. Полицейлерді ұрып-соғып, оларға тас лақтырылды. Ал біз қазір ол туралы айтпаймыз. Басқаларға қарағанда жараланған полицейлер мен сарбаздар көп болды...»

1991 жыл: «...Алаңға жиналған халық қалаға бара жатқанда, менде мынадай екі таңдау бар екенін түсіндім: бұл әрекетті шешуім керек немесе Орталық комитеттің ғимаратына тыныш барып, отыруым керек. Екіншісі адамдарға жасаған кешірілмейтін опасыздық болып көрінді, себебі, олар дұрыс айтып жатты!».

2003 жыл: «1986 жылғы желтоқсан оқиғалары қазақ жастарының өзіндік сана-сезімнің қаншалықты өскенін көрсетті. Ол бір ғасырға жуық халықтарды казармалық режимде өмір сүруге мәжбүр еткен тоталитарлық жүйеге қарсы шығуды бірінші болып көрсетті. Жастар өз халқының атынан бұдан былай кез келген ұлтқа тән ұлттық мақтаныш сезімін бұзуға жол бермейтінін ашық айтты».

10. Дінмұхамед Қонаевты демонстранттардың алдында сөз сөйлеуден бас тартып, осылайша бейбіт митингіден жаппай тәртіпсіздікке көшуге түрткі болды деп айыптады.

Қонаевтың өзі сөйлеуге дайын екенін, бірақ Колбин бұған жол бермегенін мәлімдеген:

Колбин Назарбаев пен Камалиденовке жастар алдында сөз сөйлеуді ұсынды. Маған ешқандай сөз берілмеді. Ол туралы әңгіме де болған жоқ. (...) Мен Мирошхиннен неге мені шақырып, сөйлеуге мүмкіндік бермегенін сұрадым. Ол: «кеңесіп, сізді алаңға шығармауды ұйғардық, сізге сөйлеудің қажеті жоқ», — деп жауап берді.

Алайда, бір жарым жылдан кейін Колбин мені алаңда жиналғандардың алдында сөйлеуден үзілді-кесілді бас тартты, Орталық Комитетке жастарды тыныштандыруға көмектеспеді деп айыптады. Бұл өтірігі Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің барлық мүшелерінің, республиканың барлық коммунистері мен еңбекшілерінің алдында адастырып, маған жала жабылды.